Leeswijzer
Voor het thema ‘Herbestemming van leegstaande industriële sites’ is er
gekozen voor de renovatie en herbestemming van het Kortrijkse Poortgebouw
V-Tex. De herbestemming van V-Tex geldt als een voorbeeld van hoe een
industrieel pand - mede onder impuls van de buurt - gered werd van de sloop en
na renovatie een bruisend buurtcentrum werd. Als analoog project is er gekozen
voor het Militair Hospitaal in Berchem waar een woonproject in een park wordt
gerealiseerd. Er wordt een vergelijking gemaakt tussen de informatie- en
participatiemiddelen die daarbij werden ingezet.
Poortgebouw V-Tex – Kortrijk
Algemene context van het project
Het industrieel complex Vetex staat voor meer dan honderd jaar
textielveredelingsgeschiedenis in Kortrijk. De oorsprong van het bedrijf gaat
terug naar een garenververij die door Kamiel Lambrecht in 1897 werd opgericht.
De resterende gebouwen - het poortgebouw en het centraal gebouw - dateren
grotendeels uit het interbellum. Ook de parktuin en de drie resterende
directeurswoningen kunnen rond die periode gesitueerd worden. De sluiting van
het textielveredelingsbedrijf Vetex in ’94 betekende voor de genoemde wijken en
haar bewoners een dieptepunt. Vooral omdat de Vetex indertijd letterlijk maar
ook figuurlijk, erg dicht stond bij de buurt en de bewoners.
De site beslaat een oppervlakte van 2,3 ha en omvat nagenoeg een volledig
bouwblok. Stadsbestuur en OCMW stapten hier samen met de buurt in een meerjarig
proces van buurtrenovatie. V-Tex is ook een verhaal van bewonersparticipatie.
Het Poortgebouw vormde bijvoorbeeld het decor voor het wijktheater ‘ça va’, een
voorstelling voor en met de buurt. ‘Het was tijdens die voorstelling dat de
kiemkracht van mijn bijzondere band met de Vetex tot ontbolstering kwam’ zo
getuigt de voorzitster van het OCMW in het boek ‘van textiel tot sociaal
weefsel’. Kortom Vetex zou V-tex niet zijn zonder de inzet van al die
vrijwilligers, buurtbewoners, en de bijzondere rol van sociaal-artistieke
initiatieven om de mogelijkheden van V-Tex voor het brede publiek in de kijker
te plaatsen.
Voor het gerenoveerde Poortgebouw V-Tex worden heel wat ambities gekoesterd.
Door zijn ligging tussen de twee aandachtswijken Venning en Veemarkt ligt het
ideaal om het buurtleven nieuw leven in te blazen. Vroeger bloeide hier een rijk
sociaal leven, maar toen de grote textielbedrijven langs het kanaal
Kortrijk-Bossuit wegtrokken uit het centrum boette ook het sociale leven hierbij
in. Hoge werkloosheid, veel lage inkomens en slechte huisvesting zijn enkele
indicatoren die deze wijken in negatieve zin onderscheiden van het Kortrijkse
gemiddelde.
Het Poortgebouw is intussen uitgegroeid tot een bruisend buurtcentrum waar
jongeren uit de buurt sporten, sociaal-culturele activiteiten plaatsvinden, aan
samenlevingsopbouw wordt gedaan. V-tex staat ook voor een integrale aanpak. Voor
de restauratiewerken werden leefloners ingeschakeld en ook voor de restauratie
van de vroegere directeurstuin werd beroep gedaan op langdurig werklozen (via
OCMW art. 60).
De ondersteuning van VISP (Vitalizing City Centres through Integrated Spatial
Planning) betekende een doorbraak in de realisatie van het Poortgebouw. VISP is
een Europees project (kaderend in Interreg IIIB) dat buurten en stadscentra
nieuw leven wil inblazen door een betere ruimtelijke planning. De herbestemming
van het poortgebouw sloot daar goed bij aan. Kortrijk werd in 2003 partner van
het project en kon daardoor rekenen op extra financiële middelen van Europa.
De intercommunale Leiedal ontwikkelde in opdracht van het stadsbestuur een
visie op de gewenste ontwikkeling van heel de site. In deze visie werd heel het
bouwblok in een stedenbouwkundig project geïntegreerd. Het V-Tex Poortgebouw
werd bestemd voor buurtgerichte activiteiten. De bestaande tuin van de
directeurswoning had al een parkachtig karakter en bood kansen voor integratie
in een samenhangende publieke ruimte. In een volgende fase gaat een
projectontwikkelaar woningen bouwen in dit bouwblok, op loopafstand van de Grote
Markt en vlot bereikbaar via een fiets- en voetgangersverbinding. Het centrale
gebouw achter het Poortgebouw zal een publieke functie krijgen.
Maar V-tex
gaat om veel meer dan stenen en stedenbouw. Stad en OCMW bouwden V-tex verder
uit tot een echt buurtcentrum met een permanente sociaal-culturele en sportieve
werking met en voor de buurt. Het gerenoveerde Poortgebouw is intussen een
symbool in de wijk, een ankerplaats voor wijkontmoeting en wijkactiviteiten.
Ingezette informatie- en participatiemiddelen
1996: Het ‘buurtcomité Vaart’ trekt aan de kar
Ontstaan van het ‘buurtcomité Vaart’. Het comité ziet mogelijkheden om
middelen van het SIF (Sociaal Impulsfonds) in te zetten voor de buurt Venning –
Veemarkt.
1997 - 1999: Bewonersbevraging
De wijkmanager en de huisvestingsambtenaar leggen huisbezoeken af bij alle
bewoners van de V-Texsite. Vanuit deze persoonlijke benadering werden alle noden
en verwachtingen geïnventariseerd.
1999: ‘In donkere dagen…’.
Het OCMW organiseert samen met de bewoners en een breed partnershap een
eerste cultureel wijkproject: ‘In donkere dagen…’. Met dit project speelt het
OCMW in op signalen uit de buurt om het poortgebouw Vetex van de sloophamer te
vrijwaren. De Dienst Integratieprojecten zet er zijn schouders onder vanuit de
overtuiging dat de Vetex een belangrijke schakel kon worden in de heropbloei van
de wijk Venning-Veemarkt.
Het Poortgebouw bleek een uitstekende locatie voor het wijktheater ‘ça va’
waarbij buurtbewoners verhalen brengen over hun leven, de buurt, hun werk,
…..Het wijktheater ‘ça va’ was beslissend voor het behoud van het gebouw. Toen
zijn de geesten gekanteld en werd de unieke waarde van dit historische pand en
de mogelijkheden voor de buurt duidelijk. Niet alleen voor de buurtbewoners, die
waren al langer overtuigd, maar met het wijktheater leerde ook het ruimere
publiek de waarde van V-Tex kennen en waarderen. Vermeldenswaard in heel deze
aanpak is de rol van de Unie der Zorgelozen, een sociaal-artistieke beweging met de
Vetex als haar geboorteplaats. De Unie is een beweging waarin creatie,
emancipatie en participatie de fundamenten van de werking zijn. De medewerkers
vormen een mix van sociale achtergronden, leefsituaties en creatieve interesses.
De Unie werkt met mensen die veel goesting hebben om zich op creatief vlak te
ontwikkelen en organiseert een breed gamma aan activiteiten zoals kookavonden of
een fietstocht. De Unie maakt decors en beeldend werk, musiceert, schrijft en
speelt. Dit alles gebundeld in krachtige artistieke theatervoorstellingen die
zowel binnen als buiten de wijk gepresenteerd worden.
‘In donkere dagen…’ had trouwens nog meer in petto, bijvoorbeeld een concert
van Willem Vermandere, een ramadanfeest, de jongerenhappening SEMTEX, een
fotografietentoonstelling. Met het succes van ‘In donkere dagen…’ werd een
belangrijke stap gezet in de (her)opbouw van een netwerk dat bewoners, diensten
en organisaties uit de buurt samenbracht doorheen erg diverse sociale en
culturele activiteiten. Een netwerk dat doorheen de jaren enkel maar aan kracht
heeft gewonnen en waarbinnen de buurt zich doorheen diverse projecten
geleidelijk aan opnieuw kon beginnen meten met zijn vroegere positieve (toen nog
industriële) uitstraling. Na ‘In donkere dagen’ werd het gebouw meer en meer
ingepalmd door de buurt. Vooral buurtsport hield de mogelijkheden van V-Tex constant onder de
aandacht.
1999 - 2001 : Informatievergaderingen voor alle buurtbewoners
Buurtbewoners worden betrokken bij en geïnformeerd over de geplande
ontwikkeling van de site. De resultaten van de inspraak werden geïntegreerd in
de voorwaarden voor de architectuurwedstrijd, die van start zal gaan.
2000 - 2001 : Architectuurwedstrijd voor stedenbouwkundige invulling van de
site
Voortbouwend op de conceptplannen van Leiedal organiseert het stadsbestuur
een architectuurwedstrijd voor de verdere stedenbouwkundige invulling van de
site (woningen, groen en publiek domein, verbindingen,…). Later bleek dat de
realisatie door een bouwpromotor van het winnende project moeilijk haalbaar was.
Omwille van de lage densiteit bleek dit project onvoldoende rendabel om in zee
te kunnen gaan met een geïnteresseerde private ontwikkelaar. Daarom lanceerde de
Woonregie van de stad Kortrijk in 2003 een nieuwe oproep tot voorstellen. De
door de jury gekozen projectontwikkelaar zal na afronding van de bodemsanering
starten met de bouw van een woonproject voor gezinnen met kinderen.
2003: Verwerving middelen via het Europese VISP-project.
De steun via VISP-project was cruciaal. VISP maakt de renovatie en
herbestemming van het Poortgebouw en de aankoop en openbaarmaking van de
directeurstuin mogelijk.
2003: Fiesta Mestiza.
In april 2003 is het Poortgebouw de plaats voor Fiesta Mestiza. Het is de
kracht van muziek om veel volk te trekken, en dat lukt uitstekend met Fiesta
Mestiza, een festival van mestizomuziek, muziek met een heel volks karakter
waarbij muzikanten verschillende stijlen mengen. , …. Dit festival maakt eens
te meer duidelijk welke mogelijkheden dit gebouw heeft voor de buurt. Uit Fiesta
Mestiza groeide het L’Orchestre International du Vetex met muzikanten uit de wijk
en muzikale spitsbroeders uit Doornik, Rijsel en Roubaix. Het L’orchestre is
intussen uitgegroeid tot een marketingmachine van V-Tex, ze spelen in heel
Europa en maken V-Tex overal bekend. Sinds februari 2004 repeteert l’Orchestre
International du Vetex in de chirolokalen van Vetex.
2004 – 2005: Viva Vetex.
Dit cultureel wijkproject organiseerde in samenwerking met onder meer
verenigingen en bewoners uit de buurt, tal van activiteiten die elk vanuit hun
eigen specifieke kijk op de buurt rond de Vetex, de vele diverse
gebruiksmogelijkheden van het poortgebouw illustreren. Viva Vetex is een
voorbeeld van doe-participatie, door samen te feesten, muziek te maken en
activiteiten te organiseren tonen buurtbewoners en buurtorganisaties welke
mogelijkheden V-Tex heeft. De buurtbewoners en vele buurtpartners bewijzen zo
dat het Poortgebouw Vetex een intrinsieke meerwaarde kan betekenen voor de
samenlevingsopbouw binnen buurt en stad, en dat ze zich daar mee willen voor
engageren.
2004 – 2005: Inspraakproces.
Aan de herbestemming van het Poortgebouw ging een inspraakronde vooraf met
alle diverse actoren uit de buurt. OCMW Kortrijk en de Directie Facility van de
Stad Kortrijk probeerden zo de wensen van de buurt te vertalen in een concrete
renovatie. Hierbij luisterden OCMW en stadsbestuur naar de verschillende
doelgroepen. Er vonden gesprekken plaats met de Unie der Zorgelozen
(sociaal-artistieke projecten), De Kreun organisator van Fiesta Mestiza, de
buurtwerkingen Achturenhuis en Vaart, Chiro Sint-Jan, het rust- en
verzorgingstehuis De Korenbloem, Buurtsport Red-Side. Soms formeel, maar vaak
ook op een spontane en informele wijze was er overleg met de buurtbewoners die
niet betrokken zijn in het verenigingsleven.
Alle partners brachten ook een bezoek aan interessante projecten in
Antwerpen, Gent, Roubaix en Rijsel:
- de Roma in
Antwerpen, omwille van de sterke betrokkenheid van bewoners bij de herbestemming
en de renovatie;
- de Dracuna in Gent: een nieuwe sportschuur in de Bloemekeswijk;
- de Sportschuur in Gent;
- la
Piscine in Roubaix;
- la
Condition Publique, een Maison Folie midden in een aandachtswijk in Roubaix.
Het enthousiasme groeide en de signalen waren duidelijk. Het poortgebouw
moest een gedeelde collectieve ruimte voor de buurt worden: een laagdrempelige
en polyvalente ontmoetingsruimte die plaats biedt aan sociaal-culturele en
sportieve activiteiten. Zowel jeugdbeweging, subcultuur, theater, sport,
buurtfeesten, folklore als culturele manifestaties moeten er een broedplaats
kunnen vinden. De Directie Facility vertaalde dit alles in een eerste aantal
schetsontwerpen waarna een voorontwerp werd gemaakt. Dat voorontwerp werd
uitvoerig besproken met de betrokken actoren. In oktober 2005 werden de plannen
aan de buurtbewoners voorgesteld en toegelicht. Het uiteindelijke programma werd
een compromis tussen de eisen van de verschillende deelgroepen en de budgettaire
afweging die de stad moest maken.
2006 - 2007: De renovatie
De ruimte moest kunnen gebruikt worden voor sport, ontmoeting, cultuur tot en
met grotere evenementen en buurtfeesten. De renovatie bestond dan ook
grotendeels in het behoud van de grote ruimte, voorzien van basisvoorzieningen
en uitbouw voor bureauruimte en jeugdlokalen.
2008 - … : V-Tex een bruisend programma
Vanuit het Poortgebouw V-Tex willen stad en OCMW een blijvend integratiekader
aanreiken voor de buurt Venning-Veemarkt. De werking van V-Tex bestaat uit 3
grote peilers en elke peiler daagt bovendien de reguliere socio-culturele sector
uit om hun culturele, muzikale of eender welke expertise samen te brengen in een
geïntegreerd buurtverhaal:
- Buurtwerk V-Tex stelt zich tot doel om de leefbaarheid in de V-Tex buurt te
verbeteren en de maatschappelijke integratie en het algemeen welzijn van de
bewoners te bevorderen. Het buurtwerk heeft haar basis in het V-Tex gebouw en
staat ook in voor het beheer van de dagelijkse werking en activiteiten. Het
buurtwerk past in de stedelijke gebiedswerking en het buurt-en straathoekwerk
van de stad Kortrijk. Het beheer van V-Tex gebeurt in nauwe samenwerking met het
OCMW-Dienst integratieprojecten;
- V-Tex ontwikkelt een eigen programmatie in samenwerking met diverse partners
uit het reguliere sociale, culturele en/of artistieke werkveld. Zo bouwt V-Tex
verder op initiatieven die in het verleden reeds aantoonden dat ze een positieve
invloed hebben op de wijk: wijktheater en initiatieven van de Unie der Zorgelozen,
buurtbrunch, kunstenaarsprojecten, Fiesta Mestiza, Circusclub, l’Orchestre
International du Vetex, etc. Maar het Poortgebouw heeft ook een receptieve
functie en ontvangt externe organisaties en diensten die gebruik wensen te maken
van het gebouw. Dit op voorwaarde dat er steeds een link met de buurt kan gelegd
worden en de activiteiten een meerwaarde betekenen voor de buurt;
- Buurtsport Kortrijk heeft zijn uitvalsbasis in het Poortgebouw
V-Tex en is actief in 5 Kortrijkse aandachtsbuurten. V-Tex is de pleisterplaats
voor heel wat sportactiviteiten georganiseerd in samenwerking met de sportdienst
van de stad Kortrijk. Tijdens de vakantieperiodes ontvangt de Sportschuur Vetex
jongeren uit de buurt voor sportinitiatie, buurtvoetbal, breakdance, basket,
circustechnieken,…
In V-tex wordt er ook een buurtkrant gepubliceerd.
Evaluatie
V-Tex staat symbool voor een meer dan geslaagde herbestemming van een
historisch industrieel pand tot een functioneel gebouw waarbij participatie van
de omwonenden sterk bepalend is geweest voor de huidige werking. Het is een
geslaagde combinatie tussen architectuur, renovatie van een oud symbool in de
buurt en bewonersparticipatie.
Het is belangrijk om vroeg in het proces iemand te betrekken die kijkt naar
het gebouw vanuit de bril van de architect en fysieke mogelijkheden en
beperktheden van het gebouw kan duiden. Die deskundigheid vroeg in het proces
inbrengen verscherpt de discussie.
V-Tex is ook een sterk verhaal van doe-participatie en hoe je via
sociaal-artistieke activiteiten ook minder mondige mensen bereikt, hoe banden
worden gesmeed door samen activiteiten te organiseren, muziek te maken, theater
te spelen, …
Dit participatieverhaal legt de focus op het behoud en de invulling van het
Poortgebouw. De ontwikkeling van de gehele site komt minder in beeld in dit
participatieverhaal. Niettemin riep de herbestemming van het Poortgebouw ook
heel wat vragen op bij de bewoners over de invulling van de rest van de site.
Dit laatste is voor velen letterlijk een ontwikkeling gepland in hun achtertuin.
Toen de inspraakronde plaatsvond in 2005 was er nog geen informatie beschikbaar
over de planning en invulling van de rest van de site, maar in de
inspraakmomenten was het niet eenvoudig om deze twee projecten los van elkaar te
zien. Nu staat – na afronding van de bodemsanering - de bouw van een
woongelegenheden voor gezinnen met kinderen op het programma en het centrale
gebouw krijgt een publieke functie.
Informatiebronnen en contactgegevens
De renovatie van het Poortgebouw V-Tex is een initiatief van de Stad Kortrijk
Directie Facility die als partner actief betrokken was bij de renovatie en
participatie, de Directie Leefmilieu voor het ontsluiten en uitbreiden van de
directeurstuin tot publiek park en de Dienst Integratieprojecten van het OCMW
voor de organisatie van het participatieproces. Een uitgebreide
powerpointpresentatie van het project vind je hier, toelichting over de activeringsfilosofie en
-instrumenten van het OCMW van Kortrijk vind je hier.
www.kortrijk.be/v-tex
www.kortrijk.be/leven-en-welzijn/samenleving/buurt-en-straathoekwerk/v-tex/werking-en-projecten
Frans Van Den Bossche
Hoofdingenieur-Directeur Strategische cel stad
Kortrijk
056/277024 / gsm: 0498/909 400
frans.vandenbossche@kortrijk.be
Leslie Ramboer
Poortgebouw V-Tex
Pieter de Conincklaan 23a
8500
Kortrijk
056/277390 / gsm: 0473/862689
Leslie.ramboer@kortrijk.be
Piet Lareu
OCMW
Kortrijk
diensthoofd
056/244124
piet.lareu@ocmwkortrijk.be
www.ocmwkortrijk.be/framepage55.htm
Geert Six
Unie der Zorgelozen
Sint-Jansplein 13
8500 Kortrijk
056/220400 / gsm: 0476/960022
www.uniederzorgelozen.be
L’Orchestre International du Vetex: www.oidv.net
Uitgave ‘Van Textiel tot sociaal weefsel’, met interviews van mensen die
doorheen de herbestemming van de Vetex een belangrijke rol hebben gespeeld.
Militair Hospitaal – Antwerpen
Algemene context van het project
Het Militair Hospitaal, door de projectontwikkelaar ‘Groen Kwartier’
genoemd, zal de volgende jaren huisvesting bieden aan een mix van doelgroepen.
Op dit uitgestrekte terrein, op de grens van de districten Berchem en Antwerpen,
worden de gebouwen van het vroegere militair hospitaal, een site met
erfgoedwaarde, omgeturnd tot wooneenheden, zowel sociale huur- en koopwoningen,
duurdere appartementen tot en met chique lofts.
Een heel communicatieproces ging hieraan vooraf met informatievergaderingen,
workshops, tentoonstellingen, open deurdagen en actiegroepen die evenementen
organiseerden op het terrein. Bewoners konden hun waardering uiten voor de
verschillende ingediende voorstellen uit de wedstrijdformule en hun advies werd
overgemaakt aan de jury. Uiteindelijk maakte de jury een andere keuze dan het
voorstel dat op de meeste sympathie kon rekenen van de buurtbewoners. Twee
actieve burgerbewegingen: de groep ‘Verenig de krachten’ en de ‘werkgroep
militair hospitaal’ vreesden onder meer de hoogbouw en densiteit uit het
voorstel van architect Stephan Beel en voerden actie in de pers tegen het
gekozen ontwerp. De projectontwikkelaar speelde hierop in door een overleg met
de actiegroepen en buurtbewoners te organiseren, wat bijdroeg tot een ontmijning
van de situatie.
Bji V-Tex nam de culturele sector het voortouw voor de redding van een
historisch gebouw en maakten kunstenaars de weg vrij voor een sociaal-culturele
invulling van het gebouw. Het Militair Hospitaal te Antwerpen heeft als
vergelijkend element dat het eveneens gaat over een site met veel erfgoedwaarde,
maar verder loopt de vergelijking eerder mank. Het gaat hier over een veel
grotere ontwikkeling waarbij heel de site voornamelijk wooneenheden en enkele
aan wonen gerelateerde functies zal herbergen. Bovendien keken wakkere burgers
vanuit twee goed georganiseerde burgerbewegingen, weliswaar met andere
klemtonen, kritisch toe. De stad voerde een al bij al toch nog ambitieus
participatieproces met informatievergaderingen, workshops, tentoonstellingen,
nieuwsbrieven.
Ingezette informatie- en
participatiemiddelen
Procesreconstructie 2005 – 2009:
23 februari 2005: infovergadering met toelichting van de ambities vanwege de
stad en voorstelling van het communicatietraject Het besluit van de Stad
Antwerpen rond het communicatietraject vind je hier, de concrete planning hier.
11 tot 18 maart 2005: tentoonstelling in het districtshuis van Berchem en de
dienst sociale zaken van de stad Antwerpen in de Van Immerseelstraat.
23 maart 2005: participatiemoment over de ambities van de stad voor het
Militair Hospitaal (MHA), in workshops kunnen bewoners op basis van stellingen
reageren op de ambities van de stad en hun inbreng doen over de gewenste
ontwikkeling van de site.
20 juni 2005: Infovergadering bekendmaking en bundel verkoopsvoorwaarden en
kennisgeving van de drie geselecteerde teams van ontwikkelaars voor de
wedstrijd. De resultaten van het inspraakproces worden meegegeven als advies aan
de drie geselecteerde kandidaat ontwikkelaars.
12 tot 16 november 2005: tentoonstelling over de voorstellen van de drie
kandiderende teams in het districtshuis van Berchem. Het stedelijk wijkoverleg
maakte hiervan een rapport dat aan de jury werd voorgelezen en voorgelegd
tijdens de zitting.
8 juni 2006: infovergadering met voorstelling van het gekozen team en
masterplan voor de site. Na juni 2006 werd de communicatie overgenomen door de
projectontwikkelaar maar in samenwerking met het stadsbestuur.
22 maart 2007: de projectontwikkelaars stellen het ontwerp voor aan de
buurtbewoners
29 augustus 2007: infovergadering over de start van de sloopwerken
24 september 2007: de stad organiseert in samenwerking met de jeugddienst een
inspraakvergadering over de invulling van het park (speeltuigen)
Doorheen het hele proces werden ook meerdere nieuwsbrieven verspreid.
Informatiebronnen en contactgegevens
Piet Van Laecke
Stad Antwerpen / samen leven / woonomgeving / stad in
dialoog
Den Bell - Francis Wellesplein 1
2018 Antwerpen
Postadres:
G
rote Markt 1 / 2000 Antwerpen
03/3383615 / gsm: 0499/802643
piet.vanlaecke@stad.antwerpen.be
